Mâturîdî ve Mâturidîlik ile İlgili

Türkçe Akademik Çalışmaların Değerlendirmesi 

Evaluation of Turkish Academic Studies Related to Mâturîdî and Maturitide 

Prof. Dr. Ahmet AK

İslam Mezhepleri Tarihi AD, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

 

ÖZ Bu makalede, Cumhuriyet’in başlangıcından bugüne kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili Türkçe akademik çalışmaların tarihî sıraya göre bir değerlendirmesi hedeflenmektedir. Türkiye’de bugüne kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik hakkında lisansüstü tezler, derlemeler, sempozyum tebliğ kitapları, dergilerin konuyla ilgili özel sayılarında veya diğer dergilerde yayımlanan makalelerin yanı sıra yabancı dillerden çevrilen birçok kitap ve makale bulunmaktadır. Ayrıca başta İmam Mâturîdî olmak üzere Hanefî-Maturidî âlimlerin günümüze ulaşan bazı eserleri tahkik edilerek neşredilmiş ve bunların bir kısmı da Türkçeye çevrilmiştir. Ancak bu çalışmaların bir kısmında tekrarların bulunduğu; konuyla ilgili ilk kaynaklara, yazma eserlere ve yeni dokümanlara gereği kadar yer verilmediği görülmektedir. Bu nedenle söz konusu çalışmaların ilmî bir değerlendirmesine gerek duyulmaktadır. Bununla birlikte bütün bu çalışmaların ilmî değerlendirmesini yapmak, bir makalenin sınırını aşmakta ve müstakil bir kitap çalışmasını gerektirmektedir. Bu sebeple, bu makalede Türkiye’de İmam Mâturîdî ve Maturidilik üzerine yapılan çalışmalardan sadece önemli bir kısmı analiz edilerek, değerlendirilmektedir. Diğerlerinin değerlendirmesi başka çalışmalara bırakılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Akademik çalışmalar; maturidilik; mâturîdî ve analiz 

ABSTRACT It is aimed in this article to evaluation of Turkish academic studies related to Mâturîdî and Maturidite with respect to historical from the beginning of republic up to now. In Turkey there have been a lot of books and articles translated from foreign languages as well as postgraduate thesis, compilations, symposia papers books, and articles published in special editions of periodicals and other periodicals on Imam al-Mâturîdî and Maturidite. Furthermore, the available certain works of al-Hanafi-Maturidî scholars, especially Imam al-Mâturîdî, were criticised and published, and even some of them were translated into Turkish. However, it is seen that some of those works contain repetitions; and the first sources, manuscripts, and new documents were not referred to as much as needed. So a scientific evaluation of the abovementioned works is needed. However, trying to make a scientific evaluation of all these works exceeds the limit of an article, and it requires compiling a separate book. Therefore, only are some of the substantial ones of the works on Imam al-Mâturîdî and Maturidite analysed and evaluated, and the others left to other studies. 

Keywords: Academic studies; maturidite; mâturîdî and analyse 

Maturidilik, İslam düşünce tarihinde derin izler bırakan ve Türklerin Müslüman olmasına büyük katkı sağlayan önemli bir mezheptir. Çok sayıda taraftarı olmasına rağmen, Maturidilik ve mezhebin öncüsü İmam Mâturîdî’nin hayatı, eserleri, fikirleri, kendisinden sonrakilere etkisi şimdiye kadar hak ettiği ölçüde araştırılıp incelenmemiştir. Bununla birlikte, son zamanlarda Türkiye’de İmam Mâturîdî ve Matüridilik ile ilgili önemli çalışmalar yapılmaya başlandığı görülmektedir. Ancak konuyla ilgili kaynakların büyük bir kısmının yazma olması, bazılarının yeni keşfedilmesi ve meselenin sadece bir yönüyle ele alınması gibi sebeplerden dolayı bu konuda yapılan çalışmalar yetersiz kalmıştır. Mâturîdî’nin İslam mezheplerine bakışı, din ve dünya görüşü, uzun süre ihmal edilişi gibi konular henüz yeterince açıklığa kavuşmamıştır. Ayrıca bu konuda şu ana kadar yapılan çalışmaların, meselenin sadece bir yönüne ağırlık verip bütünlükten uzak oluşu, söz konusu çalışmalar hakkında bir değerlendirme yapılmasını gerekli kılmıştır. 

1. TÜRKİYE’DEKİ MÂTURÎDÎ VE MÂTURÎDÎLİK İLE İLGİLİ AKADEMİK ÇALIŞMALARA GENEL BİR BAKIŞ 

Türkiye’de Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çalışmaların Cumhuriyet’in ilk yıllarından itibaren yapıldığı anlaşılmaktadır. Tespit edebildiğimiz kadarı ile bu çalışmaların ilki Şerafeddin Yaltkaya tarafından yapıldı ve İstanbul’da 1932 yılında Dâru’l-Fünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası’nda yayınlandı.1 İkincisi Yusuf Ziya Yörükân tarafından yapıldı ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nde 1953 yılında neşredildi.2 Üçüncüsü ise Muhammet Tanci tarafından yapılmış olup yine Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi’nde 1955 yılında neşredildi.3 Bu çalışmaların üçü de dönemi itibarı ile kıymetli çalışmalardır. Ancak Mâtürîdî’nin birçok eserinin günümüze ulaşmamış olması ve günümüze ulaşan Kitâbü’t-Tevhîd ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ın yazma halinde bulunup tahkik edilip henüz neşredilmemiş olması gibi sebeplerle Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çalışmaların, o dönemde daha çok Ebü’l-Muin en-Nesefî, Muhammed el-Pezdevî ve Nureddin es-Sâbûnî gibi âlimlerin eserlerinden yararlanılarak yapıldığı görülmektedir. Ancak bundan sonra 1970 yılına kadar bu konuda yapılmış önemli herhangi bir akademik çalışmaya rastlamadık. Bu konuda 1973 yılında Ahmet Vehbi Ecer’in başta “Ebû Mansur el-Mâtürîdî” başlıklı makalesi ve 1978 yılında Büyük Türk Bilgini Mâtürîdî adlı bir kitabı olmak üzere birkaç çalışması yayımlandı.4 Bu çalışmalar, Mâturîdî’nin isminin tanınması ve fikirlerinin kendi eserleri üzerinden anlatılmasına yardımcı olan önemli çalışmalardır. 

Mâturîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’inin Fethullaf Huleyf tarafından tahkik edilerek 1970 yılında Beyrut’ta; 1979 yılında da İstanbul’da yayımlanmasıyla Türkiye’de Mâturîdî ve Maturidilik konusundaki çalışmalarda artış oldu. Bundan sonra Tevîlâtü’l-Kur’ân’ın kısmen tahkik edilmesi ve tematik çalışmaların başladığı görülmektedir. 1980’den sonra özellikle Ankara ve İstanbul’daki İlahiyat Fakültelerinde Mâturîdî ve Maturidilik konusunda önemli akademik çalışmalar yapıldı. 1986 yılında ise Kayseri’de Mâturîdî ile ilgili ilk defa Türkiye çapında ilmî bir sempozyum düzenlendi. Burada sunulan tebliğler, daha sonra kitap haline getirilerek 1990’da yayımlandı.5 Bu kongreye sunulan tebliğlerden oluşan kitap, ülkemizde Mâturîdî ve Maturidiliği anlamaya yönelik önemli bir teşebbüs oldu ve bundan sonra konuyla ilgili çalışmalara bir zemin hazırladı. Nitekim bundan sonra bu konudaki çalışmalarda önemli ölçüde artış oldu. 

İSAM’ın son kayıtlarına göre çoğunluğu son on yıllarda olmak üzere Türkiye’de bugüne kadar Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili 58 adet yüksek lisans ve 29 adet doktora tez çalışması yapıldı.6 Bu çalışmalarda İmam Mâturîdî’nin hayatı, eserleri, yöntemi, siyasî, itikadî ve felsefî görüşleri, Ebû Hanife ile ilişkisi, hadis anlayışı, fıkıh usûlü ve fıkıh anlayışı, Mutezile ve Şia gibi mezheplere bakışı; Matüridî âlimlerin hayatı ve görüşleri; Maturidilik ve Eşarilik arasındaki ilişkiler; Maturidiliğin oluşumu ve yayılışı gibi konular ele alınmıştır. Bu çalışmaların yanı sıra başta İmam Mâturîdî olmak üzere Maturidî alimlerin eserlerinin tahkik edilerek neşredildiği ve bunlardan bir kısmının Türkçe’ye çevrildiği; ayrıca konuyla ilgili derlemeler, uluslararası düzenlenen sempozyum tebliğlerinin kitapları, bazı dergilerin özel sayıları, çok sayıda Türkçe makale ile yabancı dilden çevrilmiş kitap ve makaleler yayımlandı. Ancak bunların bir kısmında özellikle Mâturîdi’nin hayatı, eserleri ve görüşleri konusunda tekrarların bulunduğu; konuyla ilgili ilk kaynaklara, yazma eserlere ve yeni dokümanlara gereği kadar yer verilmediği görülmektedir. 

Yukarıda belirtildiği üzere Türkiye’de Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çok sayıda akademik çalışma bulunmaktadır. Bunların teker teker analiz edilmesi bir makalenin sınırlarını aşacağından onların içinden en önemlilerini, mümkün olduğu kadar tarihi sıraya göre değerlendirip, diğerlerini başka bir çalışmaya bırakmak istiyoruz. Bu değerlendirmenin kolay anlaşılması için bu bölümü “Mâtürîdî’nin Eserleri İle İlgili Çalışmalar” ve “Matüridî Âlimlerin Eserleri İle İlgili Çalışmalar” başlıkları altında sunmak istiyoruz. 

1.1. MÂTURÎDÎ’NİN ESERLERİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 

Mâturîdî’nin günümüze ulaşan Kitâbü’t-Tevhîd adlı eserinin Türkiye’de tahkikli ilk baskısı İstanbul’da 1979 yılında yayımlandı.7 Bu eser, 1981 yılında Hüseyin Sudi Erdoğan tarafından Türkçe’ye çevrildi.8 Fakat bu çeviride pek çok hata bulunduğu için9 söz konusu eser, daha sonra Bekir Topaloğlu tarafından tercüme edilerek Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi adıyla 2002 yılında neşredildi.10 Eserin Arapça ilk baskısı da, ilmî açıdan eleştirilere maruz kaldığı için11 Ankara’da 2003 yılında Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi tarafından yazma nüshası ve ilk baskılarından yararlanılarak Türkiye Diyanet Vakfı tarafından yeniden neşredildi.12 Bu eser, Maturidiliğin en temel kaynağı kabul edilmektedir.13 Bekir Topaloğlu’nun on beş yıl çalışarak Mâturîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’ini Türkçe’ye çevirmesi ve 2002 yılında yayımlanması, Türkiye’de İmam Mâturîdî ve Maturidilik çalışmalarını kolaylaştırdı ve bu alandaki çalışmalara büyük bir ivme kazandırdı. 

Mâturîdî’nin tefsiri, Ahmet Vanlıoğlu, Mehmet Boynukalın, Ertuğrul Boynukalın, Hatice Boynukalın, Halil İbrahim Kaçar, Murat Sülün, Ali Haydar Ulusoy, Mustafa Yavuz, Murteza Bedir, Muhammed Masum Vanlıoğlu ve Abdullah Başak tarafından tahkik edilerek Te’vîlâtü’l-Kur’ân ismi ile 17 cilt olarak İstanbul’da 2005-2010 yılları arasında yayımlandı.14 Ayrıca söz konusu eser, Bekir Toplaloğlu ve Kemal Sandıkçı tarafından tahkik edilerek Yusuf Şevki Yavuz editörlüğünde Türkçeye ilk 8 cildi çevrilmiş olup Ensar Neşriyat tarafından yayımlandı ve diğer ciltlerinin de çevirisinin yapılıp yayımlanması planlanmaktadır. 

Mâturîdî’nin tefsiri Türkiye’de Te’vîlâtü’l-Kur’ân; yurt dışında ise Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne adı altında olarak neşredildi.15 Ancak isimleri farklı olsa da bunların ikisi de aynı tefsirdir. Bize göre bu tefsirin Te’vîlâtü’l-Kur’ân olarak isimlendirilmesi, Ebü’l-Muîn en-Nesefî’nin Tabsıratü’l-Edille adlı kitabındaki şu bilgilerden kaynaklanmaktadır: “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Kur’an’ın tevilleri konusundaki tasnifi, eşsiz bir kitaptır.”16 Eserin Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne olarak isimlendirilmesi ise muhtemelen Mâturîdî’nin Ehl-i Sünnet’in imamı olarak görülmesinden dolayı, Ehl-i Sünnet’in imamı Mâtürîdî’nin Te’vîlât adlı kitabı anlamında kullanmıştır. Zira söz konusu eseri, Kâtip Çelebi Keşfü’z-Zünûn adlı kitabının bir yerinde, “Te’vîlâtü’l-Mâtüridiyyeti fî Beyân-i Usûl-i Ehli’s-Sünne ve Usûli’t-Tevhîd”17 şeklinde; diğer bir yerinde ise, “Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne”18 şeklinde vermektedir. 

Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân’dan Tercümeler Bekir Topaloğlu tarafından hazırlandı ve 2003 yılında yayımlandı. Bu çalışmada, Mâturîdî’nin tefsirindeki Fatiha Sûresi’nin yanı sıra Fil Sûresi ve sonrası kısa sureler ile birlikte Âyetü’l-Kürsî, Bakara Suresi’nin son iki ayeti ve Haşr Sûresi’nin son dört ayetinin tercümeleri yapıldı.19 Mâturîdî’nin tefsirinin bir bölümünün özellikle kısa surelerinin Türkçeye çevrilmesi onun fikirlerinin iyi bilinmesi açısından önemli olmuştur. 

1.2. MÂTURÎDÎ ÂLİMLERİN ESERLERİ İLE İLGİLİ ÇALIŞMALAR 

Türkiye’de 1970’li yıllardan itibaren Nureddin es-Sâbûnî (580/1184) ve Ebü’l-Yüsr Muhammed elPezdevî (493/1099) gibi önemli Mâtürîdî âlimlerin bazı eserleri, alanlarında uzman olan akademisyenler tarafından Türkçeye çevrildi. Söz konusu eserlerin Türkçe çevirilerinde, Mâtürîdî ve Matüridiliğin yanı sıra müellifiler ve içerikleri ile ilgili önemli bilgiler verilmektedir. Bu nedenle bu eserlerin, Mâturîdî ve Maturidiliğin doğru anlaşılmasında önemli katkısı olmuştur ve olmaktadır. Bu nedenle tespit edebildiklerimizi kronolojik olarak buraya almak istiyoruz. 

Nureddin es-Sâbûnî’ye ait olan el-Bidâye fî Usûli’d-Dîn adlı eser, Bekir Topaloğlu tarafından tahkik ve tercüme edilerek Mâtürîdîyye Akaidi ismi ile 1979 yılında neşredildi.20 Bu çalışma, Maturidiliğin temel kaynaklarından kabul edildiği için önemli bir eserdir. 

Ebü’l-Yüsr Muhammed el-Pezdevî’ye ait olan Kitâbü Usûli’d-Din adlı eser, Şerafettin Gölcük tarafından Ehli Sünnet Akaidi adıyla Türkçeye çevrildi ve 1980 yılında yayımlandı.21 Pezdevî’nin bu eseri, plan ve muhteva bakımından Mâtürîdî kelâmının ilk kaynaklarındandır. 

Temel Yeşilyurt tarafından yapılan Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve İslam Düşüncesindeki Yeri adlı çalışma ise 2000 yılında yayımlandı. Bu çalışmada, önemli Mâturîdî bir âlim olan Ebü’l-Berekât enNesefî’nin hayatı, kişiliği ve eserlerinin yanı sıra onun bilgi, iman, ilahiyat, nübüvvet ve ahiret ile ilgili görüşleri birinci kaynaklardan hareketle ortaya konulmaktadır.22 

Ebü’l-Muîn en-Nesefî (508/1115)’ye ait olan Tabsıratü’l-edille, Türkiye’de Hüseyin Atay ve Şaban Ali Düzgün tarafından tahkik edildi ve Ankara’da 2003-2004 yıllarında neşredildi. Tercümenin başında Ebü’l-Muîn en-Nesefî ve Maturidilik hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır.23 Bu eser, Mâturîdî’nin Kitâbü’t-tevhid’inden sonra Maturidiliğin en önemli kaynağı kabul edilmektedir.24 

Mâturîdî âlimlerinden Alâüddîn el-Üsmendî es-Semerkandî (552/1157)’ye ait olan Lübâbü’l-Kelâm ise M. Sait Özervarlı tarafından Alaeddin el-Üsmendi ve Lübabü’l-Kelam Adlı Eseri ismi ile tahkik edildi ve 2005 yılında İSAM Yayınları arasında neşredildi. Maturidiliğin iyi anlaşılmasında katkısı olan bu eserin başında Üsmendî’nin hayatı, eserleri ve görüşleri ile ilgili önemli bilgiler verilmektedir.25 

Rüknüddin Ubeydullah b. Muhammed b. Abdülaziz es-Semerkandî (701/1301)’ye ait olan elAkîdetü’r-Rükniyye fî şerhi lâ ilâhe illallah Muhammeddün Rasülullah adlı eser, Mustafa Sinanoğlu tarafından tahkik edildi ve 2008 yılında İstanbul’da İSAM tarafından yayımlandı. Eserin başında yazarın hayatı, eserleri ve görüşleri gibi konularla ilgili kıymetli bilgiler bulunmaktadır.26 

Önemli bir Maturidî âlimi olan Şemsüddin es-Semerkandî (702/1303)’ye ait olan el-Mu’tekâd li İ’tikâdi Ehli’l-İslâm adlı eser, İsmail Yürük ve İsmail Şık tarafından tahkik, tercüme ve analiz edilerek, Şemsüddin es-Semerkandi İslam İnanç İlkeleri adı ile Türkçe ve Arapçasıyla birlikte 2011 yılında yayımlandı. Eserin girişinde Şemsüddin es-Semerkandî’nin hayatı, eserleri, ilmî kişiliği ve kelam ilmindeki yeri, İslâm düşüncesine etkisi ve metodu gibi konular hakkında önemli açıklamalar bulunmaktadır.27 Bütün bu çalışmaların gerek Arapça gerekse Türkçe bölümleri, İmam Mâturîdî ve Maturidiliğin daha iyi bilinmesine katkıda bulunan önemli çalışmalardır. 

2. MÂTURÎDÎ VE MÂTURÎDÎLİK İLE İLGİLİ 1980 SONRASI YAPILAN AKADEMİK ÇALIŞMALAR 

Yukarıda belirtiğimiz üzere Türkiye’de bu alanda yapılan lisansüstü çalışmaların hemen tamamı 1980’den itibaren kitap haline getirilmiştir. Bundan dolayı lisansüstü tezlerin hepsi yerine onlardan yayımlanmış olanların ve bu alanda yapılan diğer akademik çalışmaların önemli bir kısmını kronolojik olarak tanıtıp, değerlendirmek istiyoruz. 

2.1. MÂTURÎDÎ VE MÂTURÎDÎLİK İLE İLGİLİ 1980-2000 YILLARI ARASINDAKİ ÇALIŞMALAR 

1980 yılında Kemal Işık tarafından hazırlanan Mâtürîdî’nin Kelam Sisteminde İman Allah ve Peygamberlik Anlayışı adlı doçentlik çalışması yayımlandı. Bu çalışmada Mâturîdî’nin iman, Allah ve peygamberlik anlayışı kendi eserlerinden hareketle ortaya konulmaya çalışılmıştır.28 İlk çalışmalardan olması, Mâturîdî ve görüşlerinin tanıtılması açısından değerli bir çalışmadır. 

1984 yılında M. Saim Yeprem tarafından yapılan İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâtürîdî adlı bir çalışma yayımlandı. Yeprem, bu çalışmasında Mâturîdi’nin hayatı, eserleri ve mezhebi hakkında bilgi verdikten sonra onun irade ve kaza-kader anlayışı hakkında önemli bilgiler vermektedir.29 O yıllarda sürdürülen benzer bir çalışma da M. Sait Yazıcıoğlu tarafından yapıldı ve Mâtürîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı adıyla 1988 yılında yayımlandı. Bu çalışmada İmam Mâturîdî ve Ebü’l-Muin en-Nesefî’nin insanın fiilleri ve iradesi ile ilgili görüşleri ana kaynaklara dayanarak ortaya konuldu.30 1980’li yıllarda yapılan bu iki çalışma da, takdire şayan olup, bu alanda çalışma yapanları teşvik ettiği gibi konuya ilgiyi artırdığı söylenebilir. 

Türkiye’de şu ana kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusunda birisi ulusal; üçü uluslararası olmak üzere dört sempozyum yapılmıştır. Bunlardan ilki ulusal sempozyum olup, Ebû Mansur Semerkandî Mâtürîdî Sempozyumu adıyla Erciyes Üniversitesi’nde 14 Mart 1986 tarihinde Kayseri’de yapılmış ve ancak tebliğler kitabı 1990 yılında yayımlanmıştır.31 Bu sempozyum kitabında “Mâtürîdî’nin Tanınması”,32 “Mâtürîdî’ye Göre Hüsn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü”,33 “Mâtürîdî’nin Düşünme İle İlgili Bazı Ayetleri Te’vili”,34 “Mâtürîdî’ye Göre Gayb Meselesi”35 ve “Mâtürîdî’nin Rızıkla İlgili Ayetleri Tefsiri”36 gibi önemli 13 tebliğ sunulmuştur. Bu sempozyum İmam Mâturîdî ve Matüridilik konusunun Türkiye’de daha iyi tanınmasına ve bu konudaki çalışmalara öncülük etmiştir. 

M. Ragıp İmamoğlu tarafından hazırlanan İmâm Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Te’vilâtü’l-Kur’ân’daki Tefsir Metodu adlı çalışma 1991 yılında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından yayımlandı. İki bölümden oluşan çalışmanın birinci bölümünde, Mâturîdî’nin hayatı, eserleri ve tabilerinin yanı sıra onun tefsirine atıf yapılan bazı tefsirlere yer verilmektedir.37 İkinci bölümde ise Mâturîdî’nin tefsir metodu örnekleriyle kısaca anlatılmaya çalışılmıştır.38 Mâturîdî’nin yazma eserlerinden hareketle yapılan o günkü şartlarda güzel bir çalışmadır. 

Hanifi Özcan tarafından hazırlanan Mâtürîdî’de Bilgi Problemi adlı eser, 1993 yılında yayımlandı. Eserin başında bilginin İslam öncesi durumu, İslam’da bilgi teorisinin önemi gibi konular kısaca ele alınmıştır.39 Birinci bölümde bilginin genel bir tanımı yapıldıktan sonra Mâturîdî’nin bilgi tanımı üzerinde genişçe durulmaktadır.40 İkinci bölümde bilginin kaynakları, çeşitleri titiz bir şekilde incelendikten sonra rasyonalizm ve empirizm hakkında önemli açıklamalar yer almaktadır.41 Üçüncü bölümde bilginin değeri başlığı altında bilgi-hakikat, bilginin imkânı, bilgi kaynaklarının kritiği, ilham, sezgi ve taklit ile bilgi ilişkisi üzerinde durulmaktadır.42 Dördüncü bölümde bilgi-iman ilişkisi, iman ve doğrulama, bilgi-ahlak ilişkisi ve hikmet–bilgi ilişkisi ele alınmaktadır.43 Sonuç bölümünde konuyla ilgili önemli bilgiler veren yazar, İslam düşünce tarihinde bilgi konusunun en derli toplu ortaya koyan din bilgininin Mâturîdî olduğu sonucuna ulaşmaktadır. Ayrıca Mâturîdî’nin sadece genel bilgiye değil aynı zamanda dinî ve ahlakî bilgiye de yer verdiği ve bunları mezcederek işlediğini söylemektedir.44 

Hanifi Özcan tarafından kaleme alınan Mâtürîdî’de Dînî Çoğulculuk adlı başka bir eser ise 1995 yılında yayımlandı. Eserde yazar, Mâturîdî’nin bütün semavî dinlerin özünde tevhîd inancının bulunduğu ve dolayısı ile onlara karşı hoşgörülü olmak gerektiği görüşüne vurgu yapmaktadır.45 Yazar, eserinin 4. baskısının sonuç kısmında bu görüşünü şöyle açıklamaktadır: “Mâturîdî, bütün dinlerin özünü oluşturan “tevhid-inancı”nın hiçbir dönemde değişmediğini ve değişmeden kalacağı ….” görüşünde olduğunu söylemektedir.46 

2.2. MÂTURÎDÎ VE MÂTURÎDÎLİK İLE İLGİLİ 2000-2018 YILLARI ARASINDAKİ ÇALIŞMALAR 

2000 yılında Temel Yeşilyurt tarafından yapılan Ebû’l-Berekât en-Nesefî ve İslam Düşüncesindeki Yeri adlı çalışmada, önemli Maturidî bir âlim olan Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin hayatı, kişiliği eserlerinin yanı sıra bilgi, iman, ilahiyat, nübüvvet ve ahiret ile ilgili görüşlerini birinci kaynaklardan hareketle ortaya konulmaktadır.47 

2001 yılında Şükrü Özen tarafından Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası adlı Doçentlik takdim tezi hazırlanmıştır. Bu çalışmada özellikle Mâturîdî’nin fıkıh ve fıkıh usûlüne dair çok önemli bilgiler bulunmaktadır.48 Ancak bu eser, bugüne kadar yayımlanamamıştır. Bu çalışmanın biran önce yayımlanmasının Mâturîdî ve Maturidiliğin fıkıh ve fıkıh usûlünün daha iyi bilinmesine katkıda bulunacağı söylenebilir. 

2001 yılında Hüseyin Kahraman tarafından yazılan Matüridilikte Hadis Kültürü adlı bir çalışma da bulunmaktadır. Bu çalışmanın başında Mâturîdî ve mezhebi hakkında kısaca bilgi verildikten sonra birinci bölümde Maturidiliğe göre bilginin kaynakları ve hadisin bu kaynaklar içindeki yeri ortaya konulmaya çalışılmıştır.49 İkinci bölümde senet ve metin açısından Maturidî âlimlerin hadis rivayetleri üzerinde durulmuştur.50 Üçüncü bölümde ise hadisin akıl, duyu, ayetler ve diğer hadisler ile ilişkisi analiz edilmiştir.51 Böylece yazar, hadisinin Maturidî kelamındaki yerini değerlendirmeye çalışmıştır. 

2002 yılında ise Mâtürîdî’de Esmâ-i Hüsnâ adlı bir eser yayımlandı. Eserde Mâturîdî’nin esmâ-i hüsnâyı nasıl yorumladığı bilimsel olarak ortaya konulmaktadır.52 

Türkiye’de 2000’in başından günümüze kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusunda sırası ile Sönmez Kutlu, Şaban Ali Düzgün ve Recep Alpyağıl tarafından üç ayrı derleme kitabı yayımlanmıştır. Bu çalışmaların son ikisinin değerlendirmesi daha önce yapıldığından dolayı önce onlara kısaca temas etmek istiyorum. Şaban Ali Düzgün tarafından Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası adıyla yapılan ikinci derlemede, Mâturîdî’nin kelam, tefsir, fıkıh ve siyaset ile ilgili görüşlerinin incelendiği önemli makaleler bulunmaktadır. Ancak bu derlemede yer alan “Semerkand İlim Havzası ve Mâturîdî” adlı makale, eleştirilmiştir.53 Üçüncü derleme Recep Alpyağıl tarafından Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-ek-i adıyla yapılmıştır. Bu derlemede, “Ebû Hanife’nin Mirası ve Mâtürîdî Gelen-ek-inin İslam Düşüncesindeki Yeri”, “Dinî Epistemoloji (Nazar Bahsi)”, “Onto-teo-loji (el-Mesâilü’l-İlâhiyyât)”, “Ahlak Metafiziği” ve “Çağdaş Dönem: Mâtürîdî Gelen-ek-inin Ek-i” olmak üzere beş bölüm bulunmaktadır. Bu derlemede, ilk dönem Maturidî kaynaklardan bazı kısımların Türkçe çevirilerinin yanı sıra İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusunda yabancı dillerdeki bazı önemli makalelerin çevirileri bulunmaktadır. Ancak Kutlu, bu çalışmayı yabancı dilden yapılan çevirilerde bazı sorunların bulunması; derlemedeki kavram ve terimlerin yazılışında, yazım ve imlasında teknik bir bütünlüğün olmayışı ve benzeri noktalarda eleştirmektedir.54 Ayrıca Mâturîdî’nin Kitâbü’t-Tevhîd’inden seçilen kısa metinlerden ikisinin çevirisinde, akademik çevrelerde güvenilmeyen M. Sudi Erdoğan’ın çevirisinin kullanılması başka bir eleştiri konusudur.55 Onun yerine Bekir Topaloğlu çevirisi alınsaydı daha iyi olurdu. Bu tür hataların, söz konusu derlemenin ikinci baskısında düzeltilmesinde fayda görülmektedir. 

2003 yılında Sönmez Kutlu’nun editörlüğünde İmam Mâturîdî ve Maturidilik kitabının yayımlanması, Türkiye’de İmam Mâturîdî ve Maturidiliğe olan ilgiyi artırdı. Nitekim bu tarihten itibaren İmam Mâturîdî ve Maturidilik kültür çevresi ile ilgili çok sayıda metin tahkik edildi ve çok sayıda yüksek lisans ve doktora çalışmaları, çalıştaylar ve sempozyumlar yapıldı ve bazı dergilerde özel sayılar çıkarıldı. Günümüzde İmam Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çalışmaların nitelik ve nicelik bakımdan giderek arttığı görülmektedir. Aynı zamanda Türkiye’de bu konuya ilgi de giderek artmaktadır. Ancak bu konuda yapılan çalışmaların bir kısmında, Mâturîdî’nin eserlerinin iyi incelenmediği; onun metodu, bilgi kuramı ve fikirlerinin temel dayanaklarının tam olarak bilinmediği görülmektedir. Bu da birbirinden farklı Mâturîdî ve Maturidilik algılarının oluşmasına yol açmaktadır. 

İmam Mâturîdî ve Maturidilik adlı eser, yurt içi ve yurt dışındaki yazarların makalelerinden oluşan editörlüğünü Sönmez Kutlu’nun yaptığı önemli bir çalışmadır. Bu eserde Mâturîdî’nin hayatı, eserleri, fikirleri ile Maturidilik mezhebinin tarihî arka planı, oluşumu ve Türkler arasında yayılışı ile ilgili özgün makaleler bir araya toplanmıştır. Böylece İmam Mâturîdî ve Maturidiliğe bütünlük içerisinde bakılarak konunun daha iyi anlaşılmasına ciddî bir katkı sağlanmıştır. Eserin başında editör Kutlu’nun, “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle Mâturîdî” adlı yazısında, Mâturîdî’nin genel bir portresi çizilmektedir. Birinci bölümde Matüridiliğin tarihî arka planı hakkında çok önemli bilgiler verilmektedir. Eserde ayrıca Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin tefsir, kelam, “bilgi kuramı”,56 fıkıh ve fıkıh usulü57 ile ilgili görüşleri hakkında önemli değerlendirmeler bulunmaktadır. Bu çerçevede Mâturîdî’nin ihmal edilişi, kelam sistemi, fıkıh ve fıkıh usulüne bakışı, Maturidiliğin Türk kültürü ve düşüncesiyle ilişkisi ve mezhebin oluşum ve yayılış süreciyle ilgili önemli bilgiler verilmektedir. Ayrıca eserde Hanefî-Maturidî geleneğin eserleri ve bunlar üzerine yapılan çalışmalarla ilgili önemli bir seçme bibliyografya bulunmaktadır. Bunun konu ile ilgilenen araştırmacılara büyük kolaylık sağladığı kanaatindeyiz. Ancak, bu çalışmada Mâturîdî’nin hadis/sünnet anlayışı konusu eksik bırakılmıştır. Burada verilen bilgiye göre Türkiye’de Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili Türkçe 33 adet kitap58, 108 adet makale yayımlanmıştır.59 

Türkiye’de şu ana kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusunda birisi daha önce belirtildiği üzere ulusal; üçü uluslararası olmak üzere dört sempozyum yapılmıştır. Uluslararası sempozyumların ilki Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ile İSAV’ın işbirliğiyle Büyük Türk Din Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı adıyla 22-24 Mayıs 2009 tarihinde İstanbul’da yapılmış ve burada sunulan tebliğler Büyük Türk Bilgini İmam Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı adı ile İstanbul’da 2012 yılında yayımlanmıştır.60 Burada “İmam Mâtürîdî’nin İlâhî Hikmet Anlayışı”,61 “İmam Mâtürîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”,62 “Mâtürîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü”,63 “Matüridilik Araştırmalarında Kaynak Olarak Semerkant Cakardize Mezarlığındaki Mezartaşı Kitâbeleri”,64 “Türk Basınında Mâtürîdî ve Matüridilik”65 “Mâtürîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”66 gibi 30’dan fazla değerli tebliğ sunulmuştur. İkinci uluslararası sempozyum ise 28-30 Nisan 2014 tarihinde Eskişehir’de Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi’nde Uluğ Bir Çınar İmâm Mâtürîdî Uluslararası Sempozyumu adıyla yapılmış ve burada 60’dan fazla tebliğ sunulmuştur. Burada sunulan tebliğler, Uluğ Bir Çınar İmam Mâtürîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı adı ile İstanbul’da 2014 yılında yayımlanmıştır.67 Bu sempozyum kitabında “Mâtürîdî’den Uzaklaşan Matüridilik”,68 “Mâtürîdî’de Din ve Vicdan Hürriyeti”,69 “İmam Mâtürîdî’nin Temel Dini Görüşleri ve İslâmî Düşüncede Yenilik”,70 “Mâtürîdî’de Hakikat, Taklid ve Tahkik Açısından İman”,71 “İmam Mâtürîdî’nin Kader Anlayışı”,72 “Mâtürîdî’de Şer’î Delil Akıl İlişkisi”73 ve “İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’an’ında İçtihad Kavramı”74 gibi önemli tebliğler sunulmuştur. Ancak sempozyum kitabında açılış konuşmalarına yer verilmemesi, orada sunulmayan metinlere ve akademik olmayan bazı kimselerin metinlerine yer verilmesi eksiklik olarak görülmektedir.75 Uluslararası sempozyumların üçüncüsü 05-07 Mayıs 2017 tarihinde IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Veli Sempozyumu -Hanefilik-MâtüridilikSempozyumu Kastamonu Üniversitesi tarafından düzenlenmiş ve burada 150’ye yakın tebliğ sunulmuş, sunulan tebliğler aynı yıl içerisinde 3 cilt halinde yayımlanmıştır.76 Bu sempozyumda “Matüridilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”,77 “Bir Hanefî Fakihi Olarak İmam Mâtürîdî”78, “İmam Mâtürîdî’ye Göre Ebû Hanife”,79 “Hanefî-Mâtürîdî Geleneğinde Kelamın Felsefileşmesi ve Şemsüddin es-Semerkandî’nin Mezhebi Üzerindeki Spekülasyonlar”,80 “Tuğrul Bey’den Sultan Sencer’e Selçuklular Döneminde Mu’tezile-Hanefilik İlişkisi”,81 “İmam Mâtürîdî’de Sahabe Anlayışı”82 ve “Ebû Hanife ve Ca’fer-i Sadık”83 gibi önemli tebliğler sunulmuştur. Bu sempozyum bu zamana kadar Türkiye’de yapılan bu alandaki en kapsamlı sempozyum olmuştur. 

2003 yılında yayımlanan Talip Özdeş’in Mâtürîdî’nin Tefsir Anlayışı adlı eseri de konuyla ilgili çalışmalardan birisidir. Çalışmanın başında Mâturîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân eseri üzerine yapılan çalışmalar ve Te’vîlât’ın kaynakları hakkında önemli bilgiler verilmektedir.84 Birinci bölümde Mâturîdî’nin tefsir metodu örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır.85 İkinci bölümde Mâturîdî’nin nesih anlayışı, muhkem ve müteşâbihe yaklaşımı ve Kur’ân’ın icazî konuları başarılı bir şekilde incelenmiştir.86 

2007 yılında Ahmet Vehbi Ecer tarafından kaleme alınan Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî adlı eser, daha önce aynı adla yayımlanmış olan eserin ikinci basımı olup yedi bölümden oluşmaktadır. Eserde, Mâturîdî’nin hayatı ve muhiti, tanınması ve takipçileri, metodu iman, Allah, peygamberlik anlayışı, bilgi, akıl ve irade hürriyeti gibi konular hakkında önemli bilgiler verilmektedir.87 

2008 yılında yayımlanan Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Matüridilik adlı çalışmada Mâturîdî’nin hayatı, eserleri ve tevhid, iman ve imamet görüşünün yanı sıra Maturidiliğin arka planı, ortaya çıkışı ve Mâturîdî’nin Hanefî bir fakih, büyük bir müfessir ve Ehli Sünnet’in nasıl imamı haline geldiği gibi konulara yer verilmektedir.88 

İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi adlı çalışma Hülya Alper tarafından hazırlandı 2008 yılında yayımlandı. Çalışmada Mâturîdî öncesi İslam kelamında akıl-vahiy ilişkisi89 ve Mâtürîdî’nin akıl-vahiy anlayışı başarılı bir şekilde analiz edilmiştir.90 

2009 yılında Hanefi-Mâtürîdî Geleneğin Usûlu’d-Din Anlayışı Lâmişî Perspektifinde KelamUsûlü’l-Fıkh Diyaloğu adlı çalışma İsmail Şık tarafından yapılmıştır. Eser, ilahiyat, nübüvvet ve mead ile Tanrı-insan ilişkisi olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.91 Önemli bir Maturidî âlimi olan elLâmişî’nin hayatı, eserleri ve kelam yöntemi anlatıldıktan sonra Allah’ın varlığı, birliği ve sıfatları, peygamberlik ve ahiret konularının yanı sıra insanın fiilleri ve iman konuları el-Lâmişî’nin eserlerine dayanarak ortaya konulmuştur. Eser, Maturidiliğin daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunacak konular ihtiva etmektedir. 

2009 yılında yayımlanan Selçuklular Döneminde Matüridilik adlı eserde, Maturidiliğin Selçuklular döneminde yayılışı hakkında önemli bilgiler verilmektedir. Eserin birinci bölümünde Selçuklular dönemindeki siyasî, içtimaî ve dinî durum hakkında kısa, ama önemli bilgiler bulunmaktadır.92 İkinci bölümde Maturidiliğin Selçuklular döneminde Horasan ve Maveraünnehir’de yayılışı siyasî ve sosyo-politik unsurlarıyla ortaya konulmaktadır.93 Ayrıca Selçuklu dönemi Hanefi-Maturidî âlimlerin yazdıkları Maturidî kelamı ve Hanefî fıkhına dair önemli eserler tanıtılmaktadır. Eserin sonunda yer alan Ek’lerin birincisinde “Selçuklular Dönemi Hanefî-Mâturîdî Âlimlerin Listesi”, ikincisinde ise aynı âlimlerin eserlerine yer verilmektedir.94 Eserin sonunda verilen yazma eserlerin istinsah tarihleri, kütüphane yer ve numaralarının verilmemesi; ayrıca tahkik edilip yayımlananların, tahkik edeni, basım yeri ve tarihi gibi bilgilere de yer verilmemesi bir eksiklik olmuştur. Eserin yeni baskısında bu eksikliklerin giderilmesi iyi olur. Yine de bu eser, Maturidiliğin Büyük Selçuklular Döneminde nasıl yayıldığı ile ilgili önemli bir kaynak hüviyetindedir. 

2010 yılında Mehmet Saffet Sarıkaya tarafından yazılan “Mâtürîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü” adlı makalede ise Mâturîdî’nin eserleri ve modern çalışmalara dayanarak Maturîdî’nin farklı inançlara ve mezheplere karşı tutumu derinlemesine ortaya konulmaya çalışılmıştır.95

Ebû Mansur el-Mâtürîdî’ye Göre İslam Dışı Dinler adlı çalışma Recep Önal tarafından yapılmış olup 2013 yılında yayımlandı. Çalışmada Mâturîdî’nin Ehl-i Kitab’a ve Ehl-i Kitap dışı dinlere bakışı geniş ve başarılı bir şekilde analiz edilmiştir.96 Ancak çalışmada tespit edebildiğimiz kadarıyla Mâturîdî’nin Kitâbu’t-Tevhîd’ine atıfta bulunurken Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi’inden dipnot verildiği anlaşılmaktadır. Mesela “Hristiyanlar “varlık” açısından tek Allah’ı benimsemekle birlikte “asıl” açısından üçlü görüşe sahiptirler.”97 ifadesini tırnak içinde alıp Mâturîdî, Kitâbu’t-Tevhîd tercümesi, s. 151 yerine “Mâturîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, s. 151” şeklinde dipnot verilmiştir. Oysa aynı ifadeler söz konusu eserin 151. sayfasında değil, 185. sayfasında geçmektedir.98 

Türkiye’de yayımlanan iki akademik dergide, İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusu özel sayı yapıldı. Bunlardan ilki Hikmet Yurdu Dergisi 2/4 (Temmuz-Aralık 2009); ikincisi ise Milel ve Nihal Dergisi 7/2 (Ağustos 2010)’dir. Hikmet Yurdu Dergisi’nde “Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminin Önemi”,99 “Mâtürîdî’nin İmanda Artmayı İfade Eden Ayetlere Yaklaşımı”,100 “Mâtürîdî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti”,101 “Mâtürîdî’nin Türk Kültüründeki Yeri”,102 “İmam Mâtürîdî Hayatı Eserleri ve İslam Düşüncesindeki Yeri”103, “İmam Mâtürîdî’ye Göre Kur’an’dan Bir Hükmün İçtihad İle Neshi”104 gibi konulara yer verilmiştir. Türkiye’de yayımlanan dergiler arasında Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili ilk özel sayı olmasından dolayı Mâturîdî ve Maturidiliğin kısa zamanda geniş kitlelere ulaşmasında önemli rol oynamıştır. 

Milel ve Nihal Dergisi’nde, “Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi”105, “Mâtürîdî İslam’ın Seküler Yorumuna Temel Oluşturabilir mi?”,106 “İmam-ı Mâtürîdî’de Din-Siyaset İlişkisi”,107 “Tefsirde Mâtürîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâtürîdî’nin Tefsir İlmindeki Yeri”,108 “Matüridiliğin Hadis Anlayışı”,109 “Mürcie’nin Mezhepliği Problemi ve Ebû Mansur el-Mâtürîdî”110 ve “Ebû Mansur el-Mâtürîdî ve Hanefilik ile İlişkisi”111 gibi makaleler bulunmaktadır. Burada yer alan Mürcie ile ilgili makalenin, klasik kaynaklarda verilen birçok bilgi ve bu konuda daha önce yazılan akademik çalışmaların çoğu dikkate alınmadan yazıldığı görülmektedir. 

2013 yılında yayımlanan Mehmet Kalaycı’nın Tarihsel Süreçte Eşarilik Matüridilik İlişkisi adlı çalışması, Türkiye Bilimler Akademisi’nin 2015 yılı bilimsel telif eser ödülüne layık görülmüştür. Eser, “Eşarilik-Matüridilik İlişkisinin Dini-Toplumsal Arka Planı”, “Eşarilik-Matüridlik İlişkisinin SosyoPolitik Çerçevesi” ve “Eşarilik-Matüridilik İlişkisinin Fikri Çerçevesi” olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.112 Eserde bu konular tasavvufî, felsefî ve kelamî boyutları ile geniş bir şekilde ele alınmaktadır. 

2015 yılında Hanifi Özcan tarafından yayımlanan Türk Düşünce Hayatında Matüridilik adlı eser, dört bölümden oluşmaktadır.113 Ehli Sünnet’in Maturidilik yorumunun doğru anlaşılmasına katkı sağlayacak nitelikte bir çalışmadır. 

2016 yılında Nuri Tuğlu tarafından yapılan Matüridilik ve Hadis Mâtürîdî Kelam Ekolü Çerçevesinde Kelâmi Hadislerin Değerlendirilmesi adlı eser, İmam Mâturîdî’nin yanı sıra belli başlı HanefîMaturidî âlimin hadislere bakışı konusunda çok önemli bir çalışmadır. Eser üç bölümden meydana gelmektedir. Birinci Bölüm’de kelam ilmi ve Ehli Sünnet kelamının doğuşu, Ebû Mansur elMâturîdî’nin yaşadığı çevre, hayatı, tahsili, ilmi şahsiyeti ve eserlerinin yanı sıra Maturidiliğin doğuşuna kısaca temas edilmekte ve önemli bilgiler verilmektedir.114 Bilgi Kaynakları ve hadis anlayışları başlıklı İkinci Bölüm’de Mâturîdî ve Ebü’l-Muîn en-Nesefî gibi âlimlerin konuyla ilgili görüşleri incelenmiştir.115 Maturidî kelam ekolünde kullanılan hadislerin tahrici ve değerlendirilmesi başlıklı Üçüncü Bölüm’de ilahiyat, kader-kaza, nübüvvet, semiyyat ve muhtelif konularla ilgili hadislerin titiz bir şekilde tahriç ve değerlendirilmesi yapılmıştır.116 Böylece Maturidilik mezhebinin hadis anlayışı ve yorumu bilimsel bir şekilde ortaya konulmuştur. Mesela yazar şefaat ile ilgili “Şefaatim ümmetimden büyük günahı olanlaradır” hadisini Ebü’l-Muîn en-Nesefî ve Nureddin es-Sâbûnî’nin nasıl yorumlandığını kaydettikten sonra hadisin tahriç ve değerlendirmesini yapmakta ve sonunda kendi görüşünü de belirtmektedir.117 Bu çalışmada İmam Mâtürîdî, Ebü’l-Yüsr Pezdevî, Ebü’l-Muîn en-Nesefî ve Nureddin es-Sâbûnî ile birlikte diğer önde gelen Hanefî-Maturidî âlimlerinin de eserlerindeki hadis rivayetleri incelenebilseydi daha iyi olurdu. Bununla birlikte söz konusu eserin günümüzde ortaya çıkan aşırı akımların olumsuz etkilerini azaltmak için ve Türklerin İslam anlayışını şekillendiren Maturidiliğin doğru anlaşılmasına bir hayli katkıda bulunacağı ve değerli bir çalışma olduğu kanaatindeyiz. 

2017 yılında Sönmez Kutlu tarafından yapılan Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar adlı önemli bir çalışma daha yayımlanmıştır.118 On makale ve bir Ek bölümünden oluşan eserde, “Türkler Arasında İslam’ın Yayılışı ve İslam Anlayışının Oluşum Süreci”, “Türklerde İslam Tasavvurunun Kaynakları: Hanefilik, Matüridilik, Yesevilik” ve “Türkler Arasında Hanefiliğin Yayılışı”, “İmam Ebû Mansûr el-Mâtürîdî Hayatı, Eserleri ve Görüşleri” gibi Mâtürîdî ve Matüridilik hakkında önemli analizler yapılmaktadır.119 Özellikle “İmam Mâtürîdî’ye Göre Diyânet-Siyaset Ayrımı ve Çağdaş Tartışmalarla Mukayesesi” isimli makalede, Mâtürîdî’nin fikirlerinden hareketle İslam düşünce tarihinde en büyük sorun olan din-siyaset ilişkisi tarihi süreç içerisinde analiz edilmiş ve bu konu ile ilgili bazı önerilerde bulunulmaktadır.120 Ayrıca eserde, “İmam Mâtürîdî, Ahmet Yesevi ve Yunus Emre’de Ortak Değerler: İnsan, Akıl-İlim ve Vatan” ile “İmam Mâtürîdî, Ahmet Yesevi ve Yunus Emre’de Akıl ve İlim Anlayışı” başlıklı makalelerinde bir hayli önemli bilgiler verilmektedir. 

Yusuf Şevki Yavuz tarafından “Ebû Şekûr es-Sâlimî ve Başlıca Kelâmî Görüşleri” adlı çalışma 2017 yılında yayımlandı. Bu çalışmada es-Sâlimî’nin hayatı, ilahiyat, nübüvvet ve ahiret gibi görüşleri kendi eserine dayanarak titiz bir şekilde verilmektedir.121 Çalışmanın Maturidiliğin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacağı düşüncesindeyim. 

2017 yılında yayımlanan İmam Mâtürîdî ve Mezhep Eleştirileri adlı eser, Sıddık Korkmaz’ın daha önce konuyla ilgili kaleme alınan makalelerin bir araya getirilmiş halidir. Eser, “Mâtürîdî’nin Hayatı ve Eserleri, “Mâtürîdî’nin Şia’ya Bakışı”, “Mâtürîdî ve Ehli Hadis”, “Mâtürîdî ve Kader”, “Matüridilik ve Medeniyet” ve “Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat” olmak üzere altı bölümden oluşmaktadır.122 Burada yer alan konular, Mâturîdî’nin eserlerine ve çağdaş araştırmalara dayanarak başarılı bir şekilde analiz edilmektedir. 

Mustafa Özgen tarafından yapılan Eşarî ve Mâtürîdî Mezhepleri Arasındaki Görüş Farkları adlı çalışma 2017 yılında yayımlandı. Eserde nübüvvet, iman, insanın fiilleri ve Allah’ın sıfatları gibi konularda iki mezhep arasındaki farklar ortaya konulmaya çalışılmıştır.123 

2017 yılında yapılan başka bir çalışma da Hanefi-Mâtürîdî Âlimlerine Göre Şefaat Kitabı adlı çalışmadır. Eser, “Şefaatin Tanımı ve Şefaatle İlgili Kavramlar”, “Mâtürîdî Âlimlerden Önce Şefaat İnancı” ve “Mâtürîdî Âlimlerine Göre Şefaat İnancı” olmak üzere üç bölümden oluşmaktadır.124 Çalışmada başta imam Azam Ebû Hanife ve İmam Mâturîdî olmak üzere toplam 15 Hanefî-Maturidî âlimin şefaat görüşleri kendi eserlerine dayanarak kronolojik sıraya göre ve tarafsız bir şekilde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de farklı şekillerde yorumlanan bir konu olan şefaatin Maturidilikte nasıl anlaşıldığına kapı aralayan önemli bir çalışmadır. 

2017 yılında Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Mâtürîdî adlı başka bir çalışma da yayımlandı.125 Burada muhtemelen Mâturîdî’nin geniş kitlelere tanıtımına katkı sağlamak amacıyla, onun hayatı eserleri ve bazı görüşleri çağdaş kaynaklar üzerinden kısaca verilmeye çalışılmıştır. 

2017 yılında ayrıca Hasan Gümüşoğlu tarafından “İmam Mâtürîdî’nin Âyetler Temelinde Kader Ve Kaza Meselesini İzahı” adlı makalede Mâturîdî’nin eserlerinden özellikle de tefsirinden hareketle kaza ve kader anlayışı etraflıca ortaya konulmaya çalışılmıştır.126 Ancak bu çalışmada, Kitabü’t-Tevhid’in İstanbul baskısı ve en son tercümesi kullanılsaydı, Mâturîdî’nin görüşlerinin daha iyi anlaşılacağı söylenebilir. Mâturîdî’nin kaza-kader ile ilgili görüşüne, 2017 yılında Abdülhamit Sinanoğlu tarafından yazılan “İmam Mâturîdî’nin Düşüncesinde İnsan Hürriyeti Sorunu” adlı bir makalede de kısmen temas edilmektedir.127 

DEĞERLENDİRME 

Türkiye’de bugüne kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili başta lisansüstü tezler, derlemeler, sempozyum tebliğ kitapları, bazı dergilerin konuyla ilgili özel sayıları, diğer dergilerde yayımlanan makalelerin yanı sıra yabancı dillerden çevrilen yüzlerce kitap ve makale yayımlandığı görülmüştür. Ancak bu çalışmaların bir kısmında tekrarların bulunduğu; konuyla ilgili ilk kaynaklara, yazma eserlere ve yeni dokümanlara gereği kadar yer verilmediği dikkat çekmektedir. Özellikle Mâturîdî’nin hayatı, eserleri, iman ve nübüvvet gibi bazı görüşleri hakkında hemen her eserde tekrarlar bulunmaktadır. Ayrıca bu çalışmaların büyük bir kısmında konuyla ilgili ilk kaynaklara, yazma eserlere ve yeni dokümanlara gereği kadar yer verilmediği görülmektedir. Bu durumun Mâturîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı tefsirinin ancak 2000’li yılların başında tahkik edilip yayımlanması ve Türkçeye çevrilmeye başlanması ve çevirisinin henüz daha tamamlanamamış olmasından kaynaklandığını söyleyebiliriz. Yine onun Kitâbü’t-Tevhid eserinin de 2002 yılında, öncekinden daha iyi tercüme edilmesi ve 2003 yılında yeniden tahkik edilerek yayımlanması da bunda önemli rol oynamıştır. Ayrıca Mâturîdî’nin fikirlerinin iyi anlayabilmek için iyi bir Arapçanın yanı sıra onun metodunu ve döneminin iyi bilinmesi de gerekmektedir. Buna rağmen söz konusu çalışmaların, İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusunun doğru anlaşılmasına az çok önemli katkısının olduğunu söylemek mümkündür. 

Bütün bunlara rağmen 1970’li yıllara kadar bu alanda yapılan çalışmaların çok az olduğu ve bunların daha çok Ebü’l-Muin en-Nesefî gibi Maturidî âlimlerin eserleri üzerinden yapıldığı anlaşılmaktadır. 1970 yılında Kitâbü’t-Tevhid’in İstanbul’da ofset bir baskısının yapılması ile bu alandaki çalışmalarda özellikle Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi ile Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesinde önemli araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Özellikle 2000’li yılların başında Bekir Topaloğlu ve arkadaşlarının büyük gayretiyle Mâturîdî’nin eserlerinin yeniden tahkik ve tercümesinin yayımlanmasından sonra bu alandaki çalışmalar kolaylaştığı için hız kazanmıştır. Nitekim 2000 yılından sonra bu alanda Türkiye’de yapılan çalışmalarda giderek yükselen bir ivme ile hem nitelik hem de nicelik bakımından büyük bir artış olduğu ve bundan sonra yapılan çalışmalarda, Mâturîdî’nin fikirlerinin daha çok kendi eserleri üzerinden çalışıldığı görülmektedir. Türkiye’de 2017 yılının sonuna kadar İmam Mâturîdî ve Maturidilik konusunda birisi ulusal düzeyde, üçü uluslararası düzeyde olmak üzere dört sempozyum yapılması ve bu sempozyumlarda çok değerli tebliğlerin sunulmuş olması, bu konuya verilen önemi göstermektedir. Ancak böylesine önemli bir konuda dört sempozyumun yeterli olmadığı, bu tür sempozyumların daha sık yapılmasının İmam Mâturîdî ve ona nispet edilen Maturidiliğin daha iyi tanınmasına katkı sağlayacağı görüşündeyim. 

Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çalışmalara Bekir Topaloğlu’nun Mâturîdî’nin eserlerini tahkik ve tercümesinde; Yusuf Şevki Yavuz’un Mâturîdî’nin tefsirinin tahkik ve tercümesinde; Hanifi Özcan’ın Mâturîdî’nin bilgi kuramın anlaşılmasında, Sönmez Kutlu ve Hasan Onat’ın Mâturîdî’nin fikirlerinin ve Maturidiliğin günümüzde doğru anlaşılmasında; Talip Özdeş’in Mâturîdî’nin tefsir anlayışında; Hülya Alper’in Mâturîdî’nin akıl-vahiy anlayışını ortaya koymasında; Nuri Tuğlu’nun Mâturîdî’nin hadis anlayışında; Ahmet Ak’ın Mâturîdî’nin bazı fikirleri ile mezhebin ortaya çıkışı ve yayılışının doğru anlaşılmasında, Sıddık Korkmaz’ın çalışmasında Maturidiliğin öteki İslam mezheplerinden farkının ortaya konulmasında ve Mehmet Kalaycı’nın tarihsel süreçte Eşarilik-Maturidilik ilişkisinin aydınlatılmasında önemli katkıları bulunmaktadır. 

Günümüzde Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çalışmalara büyük önem veren Hasan Onat’ın İmam Mâturîdî ile ilgili tespitleri bir hayli dikkat çekmektedir. Onun bu yöndeki çabalarını göstermek açısından görüşlerinin bir kısmına burada yer vermek istiyoruz. Ona göre “İnsanlığın yeni bir medeniyete ih

tiyacı vardır. Yeni medeniyet, İslam’ın kurucu ilkelerinden ve kök değerlerinden hareketle Müslümanların eseri olabilir. Bunun için de, öncelikle Müslümanların Kur’an’ın kurucu ilkelerini ve Hz. Peygamber’in örnekliğini esas alarak yeni bir din anlayışı geliştirmeleri gerekmektedir. Bu doğrultuda İmam 

Mâturîdî’nin özgün fikirleri ve Maturidilik tecrübesi yol gösterici olabilir. Çünkü İslam’ın bir medeniyet dini haline gelmesinde, muhteşem İslam medeniyetinin inşasında İmam Azam Ebû Hanife’nin, İmam Mâturîdî’nin ve onların temsilcisi oldukları akılcı “Ehlü’r-Rey” ekolünün katkısı, tahminlerden daha ileri düzeydedir. İslam Medeniyeti’nin kök hücrelerini bu gelenekte bulmak mümkündür.”128 Onat, “Mâtürîdî’nin Düşünce Sistemi Üzerine” yazdığı makalesinde de İslam Düşünce Tarihi’nde bilgi kuramının ilk defa Mâturîdî tarafından sistematik hale getirildiğine dikkat çekmekte ve Mâturîdî’nin düşünce sisteminin köklerinin İslam’ın ilk yıllarında bulunduğunu belirtmektedir.129 Onat’a göre “aklı etkin kullanmak hem aklın hem de İslam’ın insana yüklediği, insan olmanın gereği olan en büyük sorumluluktur.”130

Günümüzde Mâturîdî ve Maturidilik ile ilgili çalışmalarıyla bilinen Sönmez Kutlu da, “Mâturîdî Akılcılığı ve Günümüz Sorunlarını Çözmede Katkısı” başlıklı makalesinde “Mâturîdî akılcılığının teorik yönü ve bunun dini bilginin üretilmesinde, aklın din ve şeriatin içeriğinin belirlenmesinde oynadığı rolü Mâturîdî akılcılığının teorik ve ne dereceye kadar tasarruf yetkisi bulunduğu” konusunda önemli tespitlerde bulunmakta ve çeşitli öneriler getirmektedir.131 Yine bu konuya büyük önem atfeden Mehmet Zeki İşcan’ın da “İslam Düşüncesinin Entelektüel Temellerinin Yeniden Yorumlanmasında Mâtürîdî’nin Katkısı”132 adlı önemli bir makalesi bulunmaktadır.

Bununla birlikte, Mâturîdî’nin metodu ve ilmî kişiliği üzerine yapılmış az sayıda çalışma olduğu kanaatindeyiz. Mâturîdî’ye şöhretini kazandıran, onun metodu ve ilmî kişiliği olduğundan bu konularda daha fazla çalışma yapılmasına ihtiyaç vardır. Yine tefsir, hadis, fıkıh ve fıkıh usulcülüğü de en az kelamcı ve mezhepler tarihçiliği kadar önemlidir. Ayrıca bu alanda sürekli yeni bilgi ve belgeler de ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple Mâturîdî’nin bütün bu alanlarla ilgili metodunun ve ilmî kişiliğinin üzerinde daha çok çalışma yapılmasında fayda olacağını düşünüyorum. 

Mâturîdî’nin fikirlerinin daha iyi anlaşılması için özelikle Makâlât eseri ile usûl-i fıkıh ve dönemindeki muhalif âlimlere yazdığı reddiye eserlerinin bir an önce bulunup yayımlanması da büyük önem arz etmektedir. Mâturîdî’nin ve ona tabi olan Hanefî-Matüridî âlimlerin iman, tevhid, imamet, dünya, ahiret, akıl ve tefekkür gibi konulardaki görüşlerinin ayrı ayrı ele alınmasında da fayda görmekteyiz. Özellikle Mâturîdî’nin kaza-kader, dünya ve ahiret konuları ile ilgili görüşlerini bir bütünlük içerisinde ele alan yeni çalışmalara ihtiyaç vardır. 

İmam Mâturîdî ve Maturidiliğe ait kaynaklar hakkında özellikle Sönmez Kutlu’nun çalışmaları önemli bir boşluğu doldurmaktadır. Buradaki verilerden hareketle söz konusu kaynaklardan yazma olanların tahkik edilip ve Türkçeye çevrilmesinin, bu alanda yapılacak akademik çalışmalara yardımcı olacağı kanaatindeyiz. Mesela Maturidiliğin ilk ve en önemli kaynaklarından olan Ebû’l-Hüseyin Muhammed İbn Yahya el-Beşağarî’nin Şerhu Cümeli Usulid Din gibi eserlerin de bir an önce tahkik edilip yayımlanması da gerekmektedir. 

Mâturîdî’nin siyaset anlayışı da ayrıca büyük önem arz etmektedir. Bilindiği üzere İmam Mâturîdî’ye göre imâmet / devlet başkanlığı meselesi itikâdî bir konu olmayıp, aklî bir konudur. Zira insanların birlikte huzur ve barış içerisinde yaşayabilmeleri için hukukî ve toplumsal bir düzenlemenin olması şarttır. Bu sebeple siyasi ve toplumsal bir düzenin kurulması ve bunun bir başkan tarafından yönetilmesi gerekir. İmam Mâturîdî, dînî konularda, peygamberleri ve onun varisleri olan âlimleri; idârî ve siyâsî konularda ise hükümdarları ve valilerini yetkili görmektedir. Buradan hareketle, peygamberliğin ve dini tebliğ etmenin, Allah tarafından verilmiş ilahî bir görev olduğu; devlet başkanlığının ise, siyasî ve ictimâî bir görev olduğu söylenebilir. 

Öte taraftan İmam Mâturîdî, yaşadığı dönemde zulüm ve haksızlık yapan hükümdarları eleştirip uyarmasına rağmen imama/devlet başkanına itaati gerekli görmüştür. Yanlış uygulamalarda bulunan yöneticilerin ikaz edilmesini savunmakla birlikte, o asla, halkın isyana kalkışmasını doğru bulmamış; ortaya çıkan haksızlık ve yanlışlıkların yapıcı tenkitlerle düzeltilerek, hep birlikte her şeyin mümkün olan en iyisinin yapılmasını tercih ve tavsiye etmiştir. 

Bu makalemizde Türkiye’de İmam Mâturîdî ve Maturidilik üzerine yapılan ve önemli gördüğümüz bazı akademik çalışmaları değerlendirmeye çalıştık. Ancak bu alanda yapılmış onlarca kitap, yüzlerce makale ve tebliğ olduğundan bütün akademik çalışmaları değerlendirmek mümkün olmadı. Biz Türkiye’de yapılan çalışmaların genel bir değerlendirmesi ile onların sadece önemli bir kısmını tanıtıp, değerlendirdik. Makalenin sınırlarını zorladığı için diğer çalışmaların değerlendirmesini başka bir makaleye bırakıyoruz. 

————————————————————————————————————————

Dipnotlar

1 M. Şerafeddin Yaltkaya, “Ebu Mansûr Mâturîdî”, Dâru’l-Fünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul, 1932, c.5, sy. 23, s. 7-12.
2 Y. Ziya Yörükân, “İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler İmam-Azam Ebû Hanife ve İmam Ebû Mansûr-i Mâturîdî” AÜİFD (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi), Ankara, 1953, c.2, sy. 2-3, s. 127-142.
3 Muhammed b. Tavît Tanci, “Abû Mansûr al-Mâturîdî”, AÜİFD, Ankara, 1955, c.4, sy. 1-2, s. 1-12.
4 A. Vehbi Ecer, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî”, İslam Medeniyeti Dergisi, 1973, sy. 29, s. 10–14; Türk Din Bilgini Mâturîdî, Ankara 1978; A. Vehbi Ecer’in diğer çalışmaları için bkz., Kutlu, “Ebû Mansur el-Mâturîdî ve Mâturîdî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, s. 491, 492.
5 Bkz.: Ebû Mansûr Semerkandî-Mâturîdî Kongresi, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990. 

6 Lisansüstü tezlerden bazıları şunlardır: Mürsel Erdoğan, “Matüridiliğin Anadolu’ya Gelişi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006 (Yüksek Lisans); Mehmet Baktır, “Mâtürîdî Kelamcıları ve Bunlar Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008 (Yüksek Lisans); Mehmet Kalaycı, “Tarihsel Süreçte Eşarilik-Matüridilik İlişkisi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011 (Doktora); Talip Özdeş, “İmam Mâturîdî’nin Te’vîlâtü Ehli’s-Sünne Adlı Eserinin Tefsir Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997. (Doktora), bu konudaki diğer tezler için bkz., Kutlu, “Ebû Mansur el-Mâturîdî ve Mâturîdî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, s. 466-474. 

7 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, thk., Fethullah Huleyf, İstanbul, 1979.
8 Bkz.: Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, Çev.: Hüseyin Sudi Erdoğan, Hicret Yayınları, İstanbul, 1981.
9 Sönmez Kutlu, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Maturidî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yay., Ankara, 2016, s. 452.
10 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, Çev: Bekir Topaloğlu, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2002.
11 M. Sait Yazıcıoğlu, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Akid Yayınları, Ankara, 1988, s. 14.
12 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2003.
13 Sönmez Kutlu, “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara, 2016, s. 28-29. 

14 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Tahk. Ahmet Vanlıoğlu ve dğrl., Mizan Yayınevi, İstanbul 2005-2010, 17 c.
15 Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Tevîlâtü Ehli’s-Sünne, thk. Fâtıma Yusuf el-Haymî, Beyrut 2004, 5 c.
16 Burada geçen orijinal ifade şöyledir: “Kitâbuhû el-musanaf fî te’vîlâti’l-Kur’ân kitâbün lâ yüvâzîhi fî fennihî”, Bkz. Ebû’l-Muîn Meymun b. Muhammed enNesefi, Tabsıratü’l-Edille, thk. Hüseyin Atay, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 2004, c.1, s. 473.
17 Kâtip Çelebi Mustafa b. Abdullah, Keşfü’z-Zunûn, İstanbul, 1971, c. 1, s. 336.
18 Kâtip Çelebi, Keşfü’z-Zunûn, c. 1, s. 335.
19 Bekir Topaloğlu, Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’an’dan Tercümeler, İmam Ebû Hanife İmam Mâtürîdî Araştırma Vakfı, İstanbul 2003, s. 3124.
20 Nureddin es-Sâbunî, Mâturîdîyye Akaidi, Ter. Bekir Topaloğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., Ankara, 1979.
21 Bkz., Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî, Ehli Sünnet Akaidi, Çev.: Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yay., 3. Baskı, İstanbul 1994. 

22 Temel Yeşilyurt, Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve İslam Düşüncesindeki Yeri, Kubbealtı Yay., Malatya, 2000, s.1-295.
23 Ebü’l-Muîn en-Nesefî, Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk., Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2003– 2004, 2 c.
24 Bkz., M. Sait Yazıcıoğlu, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, s. 18–24.
25 Sait Özervarlı, Alaeddin el-Üsmendi ve Lübabü’l-Kelam Adlı Eseri, İSAM Yay., İstanbul, 2005, s. 8-63.
26 Bkz., Ebû Muhammed Rüknüddin Ubeydullah b. Muhammed b. Abdülaziz es-Semerkandî, el-Akîdetü’r-Rükniyye fî şerhi lâ ilâhe illallah Muhammeddün Rasülullah, Haz., Mustafa Sinanoğlu, İSAM Yayınları, İstanbul, 2008, s. 9-55.
27 İsmail Yürük, İsmail Şık, Şemsüddin es-Semerkandi İslam İnanç İlkeleri, Araştırma Yayınları, Ankara, 2011, s. 13-58.
28 Kemal Işık, Maturidi’nin Kelam Sisteminde İman Allah ve Peygamberlik Anlayışı, Fütüvvet Yay., Ankara, 1980, s. 1-145. 

29 M. Saim Yeprem, İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâturîdî, İstanbul, 1984, s. 251-338.
30 Yazıcıoğlu, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, s. 7-138.
31 Bkz.: Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990.
32 A. Vehbi Ecer, “Mâtürîdî’nin Tanınması”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990, ss. 9-16.
33 Ali Bardakoğlu, “Mâtürîdî’ye Göre Hüsn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990, ss. 33-49.
34 Murtaza Korlaelçi, “Mâtürîdî’nin Düşünme İle İlgili Bazı Ayetleri Te’vili”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990, ss. 71-88.
35 Selahattin Polat, “Mâtürîdî’ye Göre Gayb Meselesi”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990, ss. 99-117.
36 Ahmet Coşkun, “Mâtürîdî’nin Rızıkla İlgili Ayetleri Tefsiri”, Ebû Mansur Semerkandî Mâturîdî, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990, ss. 165-178. 37 M. Rağıp İmamoğlu, İmam Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Te’vilâtu’l-Kur’an’daki Tefsir Metodu, Ankara, 1991, s. 13-32.
38 İmamoğlu, İmam Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Te’vilâtu’l-Kur’an’daki Tefsir Metodu, s. 33-94.
39 Hanifi Özcan, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yay., 4. Baskı, İstanbul, 2015, s. 13-37.
40 Özcan, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, s. 39-71.
41 Özcan, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, s. 73-140.
42 Özcan, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, s. 143-178.
43 Özcan, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, s. 179-212. 

44 Özcan, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, s. 213-214.
45 Hanifi Özcan, Mâturîdî’de Dînî Çoğulculuk. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 1999, s. 132.
46 Özcan, Mâturîdî’de Dînî Çoğulculuk, s. 132; Bu konu ile ilgili görüşlerin yanlış anlaşılmaması için Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân adlı tefsirinde geçen şu ifadelerle birlikte düşünülmesini faydalı görmekteyim: “Aziz ve celil olan Allah şunu bildirdi ki emrettiği ve içinde tevhîd inancı bulunan din, sadece İslam dinidir, başkası değil. Cenab-ı Hakkın şöyle buyurduğu bilinmektedir: “İbrahim ne Yahudi ne Hristiyan idi; bilakis o, tek Allah’a inanıp boyun eğmiş bir kişiydi, müşriklerden de değildi” (Âl-i İmrân, 3/67). Aziz ve celil olan Allah burada; İbrahim aliyhisselamın İslam dininden başka bir dine mensup olmadığını haber vermektedir. Bilindiği üzere din konusunda kâfirler kendi dinlerine İslam adının verilmesini kabul etmezler ve kendi dinlerinin Allah’ın dini olduğunu iddia ederler. Mâturîdî, tefsirinin diğer bir yerinde de şuna vurgu yapmaktadır: “Buna karşı Cenab-ı Hak, kendi dininin İslam olduğunu haber vermekte, kendi dinine girmek için İslam’dan başka bir din arayan insanların bu çabasını kabul etmeyeceğini bildirmektedir”. Bkz. Ebû Mansur el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi 2, Çev. Bekir Topaloğlu-Kemal Sandıkçı, Edit. Yusuf Şevki Yavuz, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2017, s. 296; Ebû Mansur elMâturîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Tahk. Ahmet Vanlıoğlu, Edit: Bekir Topaloğlu, Mizan Yay., İstanbul, 2005, c, 2, s. 266, 267.
47 Temel Yeşilyurt, Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve İslam Düşüncesindeki Yeri, Kubbealtı Yay., Malatya, 2000, s.1-295.
48 Şükrü Özen, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası, İstanbul, 2001(Doçentlik Takdim Tezi)
49 Hüseyin Kahraman, Matüridilikte Hadis Kültürü, Arasta Yayınları, Bursa, 2001, s. 1-46.
50 Kahraman, Matüridilikte Hadis Kültürü, s. 49-136.
51 Kahraman, Matüridilikte Hadis Kültürü, s. 137-203.
52 Musa Koçar, Mâtürîdî’de Esmâ-i Hüsnâ, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2002, s. 45-114. 

53 Bkz. Sönmez Kutlu, “İmam Mâturîdî ve Maturidilik Çalışmalarında Bazı Sorunlar”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -HanefîlikMatüridilik-, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, s. 194, 195; Krş. Şaban Ali Düzgün, “Semerkant İlim Havzası ve Mâtürîdî”, Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası, Edit. Şaban Ali Düzgün, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 2011, s. 11-25.
54 Kutlu, “İmam Mâturîdî ve Maturidilik Çalışmalarında Bazı Sorunlar”, s. 195. 

55 Söz konusu iki çeviri için bkz., İmam Mâturîdî, “Allah Mahlûkatı Niçin Yarattı? ‟Sorusu ve Hakim Sıfatı (Kitabu’t-Tevhid’den)”, Çev.: Hüseyin Sudi Erdoğan, Din Felsefesi Açısından Mâtürîdî Gelen-Ek-i, (der. Recep Alpyağıl), İz Yayınları, İstanbul, 2016, ss.694-697; İmam Mâturîdî, “Her Güzel Olan Şey, Aklen Güzel ve Her Çirkin Olan da Aklen Çirkindir (Kitâbü’t-Tevhid’den )”, (Çev.: Hüseyin Sudi Erdoğan), İz Yayınları, İstanbul, 2016, ss.1089-1090.
56 Hüseyin Atay, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Bilgi Kuramı”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, s. 187-189. 

57 Şükrü Özen, “İmam Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fıkıh Usûlünü İnşası”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, s. 221-262. 

58 Sönmez Kutlu, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Maturidî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, s. 474-476.
59 Kutlu, “Ebû Mansûr el-Mâturîdî ve Maturidî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, s. 487-502.
60 Bkz.: Büyük Türk Din Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012.
61 Ulrich Rudolph, “İmam Mâtürîdî’nin İlâhî Hikmet Anlayışı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 45-53.
62 Yusuf Şevki Yavuz, “İmam Mâtürîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 54-64.
63 Saffet Sarıkaya, “Mâtürîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 108-122.
64 Ashirbek K. Muminov, “Matüridilik Araştırmalarında Kaynak Olarak Semerkant Cakardize Mezarlığındaki Mezartaşı Kitâbeleri”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 452-463.
65 Mehmet Zeki İşcan, “Türk Basınında Mâtürîdî ve Matüridilik”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 478-492.
66 Sönmez Kutlu, “Mâturîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 549-575.
67 Bkz.: Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014.
68 İsmail Şık, “Mâtürîdî’den Uzaklaşan Matüridilik”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 51-67.
69 İbrahim Kaplan, “Mâtürîdî’de Din ve Vicdan Hürriyeti”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 69-75.
70 Mehmet Zeki İşcan, “İmam Mâtürîdî’nin Temel Dini Görüşleri ve İslâmî Düşüncede Yenilik”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 153-160.
71 Mustafa Bozkurt, “Mâtürîdî’de Hakikat, Taklid ve Tahkik Açısından İman”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 405-411.
72 Sıddık Korkmaz, “İmam Mâtürîdî’nin Kader Anlayışı”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 419-427.
73 Yunus Apaydın, “Mâtürîdî’de Şer’î Delil Akıl İlişkisi”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 537-540. 

74 Ali Duman, “İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’an’ında İçtihad Kavramı”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul, 2014, ss. 547-558.
75 Kutlu, “İmam Mâturîdî ve Maturidilik Çalışmalarında Bazı Sorunlar”, s. 196.
76 Bkz.: IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017. 

77 Hatice K. Arpaguş, ““Matüridilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.1, ss. 41-48.
78 İsmail Bilgili, “Bir Hanefî Fakihi Olarak İmam Mâtürîdî”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.1, ss. 139-149. 

79 Mehmet Zeki İşcan, “İmam Mâtürîdî’ye Göre Ebû Hanife”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.1, ss. 272-280.
80 İsmail Yürük, “Hanefî-Mâtürîdî Geleneğinde Kelamın Felsefileşmesi ve Şemsüddin es-Semerkandî’nin Mezhebi Üzerindeki Spekülasyonlar”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.1, ss. 307-314. 

81 Osman Aydınlı, “Tuğrul Bey’den Sultan Sencer’e Selçuklular Döneminde Mu’tezile-Hanefilik İlişkisi”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.1, ss. 315-330.
82 Nuri Tuğlu, “İmam Mâtürîdî’de Sahabe Anlayışı”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.1, ss. 408-415. 

83 Mehmet Atalan, “Ebû Hanife ve Ca’fer-i Sadık”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu, 2017, c.2, ss. 124-132.
84 Talip Özdeş, Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı, İnsan Yay., İstanbul, 2003, s. 53-72.
85 Özdeş, Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı, s. 73-199. 

86 Özdeş, Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı, s. 203-296.
87 Ahmet Vevbi Ecer, Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî, Yesevi Yay., 2. Baskı, İstanbul 2007, s. 1-189.
88 Ahmet Ak, Büyük Türk Âlimi Mâturîdî ve Matüridilik, Bayrak Matbaası, İstanbul, 2008, s. 1-216. 

89 Hülya Alper, İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi, İz Yayıncılık, 3. Baskı, İstanbul, 2013, s. 17-47.
90 Alper, İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi, s. 97-218.
91 İsmail Şık, Hanefi-Mâtürîdî Geleneğin Usulû’d-Din Anlayışı Lâmişî Perspektifinde Kelam-Usûlü’l-Fıkh Diyaloğu, Asil Yay., Ankara, 2009, s. 1-260. 92 Ahmet Ak, Selçuklular Döneminde Matüridilik, Yayınevi Yay., Ankara, 2009, s. 29-67.
93 Ak, Selçuklular Döneminde Matüridilik, s. 69-174.
94 Ak, Selçuklular Döneminde Matüridilik, s. 175-196.
95 Sarıkaya, M. Saffet, “Maturîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 2010, sy., 3, s. 146-164
96 Önal, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye Göre İslam Dışı Dinler, s. 73-494.
97 Önal, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye Göre İslam Dışı Dinler, s. 272.
98 Bkz. Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Kitabu’t-Tevhid. s. 185. 

99 Hanfi Özcan, “Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminin Önemi”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, s. 13-15.
100 Abdurrahman Kasapoğlu, Mâtürîdî’nin İmanda Artmayı İfade Eden Âyetlere Yaklaşımı”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, s. 47-69.
101 Hulusi Arslan, “Mâtürîdî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, s. 71-90.
102 A. Vevbi Ecer, Mâtürîdî’nin Türk Kültüründeki Yeri”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, s. 91-107.
103 Ali Duman, “İmam Mâtürîdî, Hayatı, Eserleri ve İslam Düşüncesindeki Yeri”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, s. 109-126.
104 Yüksel Macit, “İmam Mâtürîdî’ye Göre Bir Hükmün İçtihat İle Neshi”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, s. 127-135.
105 Hülya Alper, “İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi: Aklın Önceliği ve Vahyin Gerekliliği”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 7-29.
106 Talip Özdeş, “Mâturîdî İslam’ın Seküler Yorumuna Temel Oluşturabilir mi?”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 31-52.
107 Ramazan Altıntaş, “İmam Mâtürîdî’de Din-Siyaset İlişkisi”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 53-66.
108 İsmail Çalışkan, “Tefsirde Mâtürîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâtürîdî’nin Tefsir İlmindeki Yeri”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 67-93.
109 Nuri Tuğlu, “Mâtürîdîliğin Hadis Anlayışı”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 95-139.
110 Cağfer Karataş, “Mürcie’nin Mezhepliği Problemi ve Ebû Mansur el-Mâtürîdî”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 223-240.
111 Ahmet Ak, “Mâtürîdîliğin Hanefilik İle İlişkisi”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, s. 223-240.
112 Mehmet Kalaycı, Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidlik İlişkisi, 2. Baskı, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2017, s. 87-342.
113 Hanifi Özcan, Türk Düşünce Hayatında Mâtüridilik, Cedit Neşriyat, Ankara, 2015, s. 12-160.
114 Nuri Tuğlu, Matüridilik ve Hadis Mâtürîdî Kelam Ekolü Çerçevesinde Kelâmi Hadislerin Değerlendirilmesi, Rağbet Yay., İstanbul, 2016, s. 19-105. 

115 Tuğlu, Matüridilik ve Hadis, s. 105-213.
116 Tuğlu, Matüridilik ve Hadis, s. 217-603.
117 Tuğlu, Matüridilik ve Hadis, s. 553, 554.
118 Sönmez Kutlu, Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar (Hanefilik-Matüridilik-Yesevilik), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017, s. 287 119 Kutlu, Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar, s. 15-94. 

120 Kutlu, Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar, s. 95-119.
121 Yusuf Şevki Yavuz, “Ebû Şekûr es-Sâlimî ve Başlıca Kelâmî Görüşleri”, et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd, tahk. Ömür Türkmen, Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 2017, s. 13-32.
122 Sıddık Korkmaz, İmam Mâtürîdî ve Mezhep Eleştirileri, İz Yay., İstanbul, 2017, s. 9-207. 

123 Mustafa Özgen, Eşari ve Mâtürîdî Mezhepleri Arasındaki Farklar, Palet Yay., Konya, 2017, s 33-296.
124 Ahmet Ak, Hanefi-Mâtürîdî Âlimlerine Göre Şefaat Kitabı, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2017, s-9-143.
125 Hilmi Demir-Muzaffer Tan, Ehl-i Sünnetin Reislerinden İmam-ı Mâtürîdî, Ay Yay., Ankara 2017, s.15-135.
126 Bkz., Hasan Gümüşoğlu, “İmam Mâtürîdî’nin Âyetler Temelinde Kader Ve Kaza Meselesini İzahı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017, c. 10, sy. 48, s. 731, 738
127 Abdülhamit Sinanoğlu, “İmam Mâtürîdî’nin Düşüncesinde İnsan Hürriyeti Sorunu”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, c. 15, sy. 30, ss. 249-267 

128 http://hasanonat.net/index.php/107-yeni-bir-islam-medeniyeti-icin-Mâtürîdî-ve-Mâtürîdîligin-oenemi 

129 Hasan Onat, “Mâturîdî’nin Düşünce Sistemi Üzerine”, Türk Yurdu, 2017, sy., 358, s. 45-50. 

130 Onat, “Mâturîdî’nin Düşünce Sistemi Üzerine”, s. 48-49. 

131 Sönmez Kutlu, “Mâturîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul, 2012, ss. 549-575.
132 Mehmet Zeki İşcan, “İslam Düşüncesinin Entelektüel Temellerinin Yeniden Yorumlanmasında Maturidi’nin Katkısı”, Ekev Akademi Dergisi, 2008, sy., 34, s. 1-22. 

————————————————————————————————————————

KAYNAKÇA 

Ak, Ahmet, Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî ve Matüridilik, Bayrak Matbaası, İstanbul 2008. 

– Selçuklular Döneminde Matüridilik, Yayınevi Yay., Ankara 2009. 

– “Matüridiliğin Hanefilik İle İlişkisi”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c.7, sy.2, ss.223240. 

– Hanefi-Mâtürîdî Âlimlerine Göre Şefaat Kitabı, Ensar Neşriyat, İstanbul 2017. 

Alper, Hülya, İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi, İz Yayıncılık, 3. Baskı, İstanbul 2013. 

– “İmam Mâtürîdî’de Akıl-Vahiy İlişkisi: Aklın Önceliği ve Vahyin Gerekliliği”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, ss. 729. 

Altıntaş, Ramazan, “İmam Mâtürîdî’de DinSiyaset İlişkisi”, ”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, ss. 53-66. 

Apaydın, Yunus, “Mâtürîdî’de Şer’î Delil Akıl İlişkisi”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 537-540. 

Arpaguş, Hatice K., ““Matüridilik ve İrade-i Cüz’iyye Meselesi”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -HanefîlikMatüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.1, ss. 41-48. 

Arslan, Hulusi, “Mâtürîdî’ye Göre Evren ve İnsanın Yaratılış Hikmeti”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, ss. 71-90. 

Atalan, Mehmet, “Ebû Hanife ve Ca’fer-i Sadık”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.2, ss. 124-132. 

Atay, Hüseyin, “Ebû Mansûr el-Mâtürîdî ve Bilgi Kuramı”, İmam Mâturîdî ve Matüridilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, ss. 187-189. 

Aydınlı, Osman, “Tuğrul Bey’den Sultan Sencer’e Selçuklular Döneminde Mu’tezile-Hanefilik İlişkisi”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.1, ss. 315-330. 

Baktır, Mehmet, “Mâtürîdî Kelamcıları ve Bunlar Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2008, 98 s. (Yüksek Lisans). 

Bardakoğlu, Ali, “Mâtürîdî’ye Göre Hüsn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü”, Ebû Mansûr Semerkandî-Mâturîdî Kongresi, Kayseri 1986, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1990, ss. 33-49. 

Bilgili, İsmail, “Bir Hanefî Fakihi Olarak İmam Mâtürîdî”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.1, ss. 139149. 

Bozkurt, Mustafa, “Mâtürîdî’de Hakikat, Taklid ve Tahkik Açısından İman”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 405-411. 

Büyük Türk Din Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012. 

Çalışkan, İsmail, “Tefsirde Mâtürîdî’yi Keşfetmek: İmam Mâtürîdî’nin Tefsir İlmindeki Yeri”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, ss. 67-93. 

Coşkun, Ahmet, “Mâtürîdî’nin Rızıkla İlgili Ayetleri Tefsiri”, Ebû Mansûr SemerkandîMâturîdî Kongresi, Kayseri 1986, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1990, ss. 

165-178.
Demir, Hilmi-Tan, Muzaffer, Ehl-i Sünnetin 

Reislerinden İmam-ı Mâtürîdî, Ay Yay., Ankara 2017. 

Duman, Ali, “İmam Mâtürîdî, Hayatı, Eserleri ve İslam Düşüncesindeki Yeri”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, ss. 109-126. 

– “İmam Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’lKur’an’ında İçtihad Kavramı”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 547-558. 

Düzgün, Şaban Ali, “Semerkant İlim Havzası ve Mâtürîdî”, Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası, Edit. Şaban Ali Düzgün, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara, 2011, ss. 11-25. 

Ebû Mansûr Semerkandî-Mâturîdî Kongresi, Kayseri 1986, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri, 1990. 

Ecer, A. Vehbi, Türk Din Bilgini Mâturîdî, Ankara 1978. 

– “Mâtürîdî’nin Tanınması”, Ebû Mansûr Semerkandî-Mâturîdî Kongresi, Kayseri 1986, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1990, ss. 9-16. 

– Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî, Yesevî Yayıncılık, 2. Baskı, İstanbul 2007. 

– “Ebû Mansûr el-Mâturîdî”, İslam Medeniyeti Dergisi, 1973, sy. 29, ss. 10–14. 

– “Mâtürîdî’nin Türk Kültüründeki Yeri”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, ss. 91107. 

Erdoğan, Mürsel, “Matüridiliğin Anadolu’ya Gelişi”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006 (Yüksek Lisans). 

Gümüşoğlu, Hasan, “İmam Mâtürîdî’nin Âyetler Temelinde Kader Ve Kaza Meselesini İzahı”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2017, c. 10, sy. 48, ss. 728-739. 

mamoğlu, M. Rağıp, İmam Ebû Mansûr elMâturîdî ve Te’vilâtu’l-Kur’an’daki Tefsir Metodu, 1. Baskı, Ankara 1991. 

Işık, Kemal, Mâtürîdî’nin Kelam Sisteminde İman Allah ve Peygamberlik Anlayışı, Fütüvvet Yay., Ankara 1980. 

İşcan, Mehmet Zeki, “İslam Düşüncesinin Entelektüel Temellerinin Yeniden Yorumlanmasında Mâtürîdî’nin Katkısı”, Ekev Akademi Dergisi, 2008, sy., 34, ss. 1-22. 

– “Türk Basınında Mâtürîdî ve Matüridilik”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012, ss. 478-492. 

– İmam Mâtürîdî’nin Temel Dini Görüşleri ve İslâmî Düşüncede Yenilik”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 153-160. 

– “İmam Mâtürîdî’ye Göre Ebû Hanife”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.1, ss. 272-280. 

Kahraman, Hüseyin, Matüridilikte Hadis Kültürü, Arasta Yayınları, Bursa, 2001. 

Kalaycı, Mehmet, “Tarihsel Süreçte EşarilikMatüridilik İlişikisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2011 (Doktora Tezi). 

– Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, 2. Baskı, Ankara Okulu Yay., Ankara 2017. 

Kaplan, İbrahim, “Mâtürîdî’de Din ve Vicdan Hürriyeti”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 69-75. 

Karataş, Cağfer, “Mürcie’nin Mezhepliği Problemi ve Ebû Mansur el-Mâtürîdî”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, ss. 223240. 

Kasapoğlu, Abdurrahman, Mâtürîdî’nin İmanda Artmayı İfade Eden Âyetlere Yaklaşımı”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, ss. 4769. 

Kâtip Çelebi Mustafa b. Abdullah, Keşfü’zZunûn, İstanbul 1971, c.1. 

Koçar, Musa, Mâtürîdî’de Esmâ-i Hüsnâ, Fakülte Kitabevi, Isparta 2002. 

Korkmaz, Sıddık, İmam Mâtürîdî ve Mezhep Eleştirileri, İz Yay., İstanbul 2017. 

– “İmam Mâtürîdî’nin Kader Anlayışı”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 419-427. 

Korlaelçi, Murtaza, “Mâtürîdî’nin Düşünme İle İlgili Bazı Ayetleri Te’vili”, Ebû Mansûr Semerkandî-Mâturîdî Kongresi, Kayseri 

1986, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1990, ss. 71-88. 

Kutlu, Sönmez, “Ebû Mansur el-Mâturîdî ve Mâturîdî Kültür Çevresiyle İlgili Bibliyografya”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, ss. 441-505. 

– “Bilinen ve Bilinmeyen Yönleriyle İmam Mâturîdî”, İmam Mâturîdî ve Maturidilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, ss. 25-66. 

– “İmam Mâturîdî ve Maturidilik Çalışmalarında Bazı Sorunlar”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, ss. 193-222. 

-Türk Müslümanlığı Üzerine Yazılar (Hanefilik-Matüridilik-Yesevilik), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017. 

– “Mâturîdî Akılcılığı ve Bunun Günümüz Sorunlarını Çözmeye Katkısı”, Büyük Türk Bilgini İmam Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012, ss. 549-575. 

Macit, Yüksel, “İmam Mâtürîdî’ye Göre Bir Hükmün İçtihat İle Neshi”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, ss. 127-135. 

el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr, Kitâbü’t-Tevhîd, thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003. 

– Kitâbü’t-Tevhîd Tercümesi, Çev: Bekir Topaloğlu, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 2002. 

– Kitâbü’t-Tevhîd, thk., Fethullah Huleyf, İstanbul 1979. 

– Kitâbü’t-Tevhîd, Çev.: Hüseyin Sudi Erdoğan, Hicret Yayınları, İstanbul 1981. 

– Ebû Mansûr el-Mâtürîdî, Te’vîlâtü’lKur’ân, Thk. Ahmet Vanlıoğlu ve dğrl., Edit. Bekir Topaloğlu, Mizan Yayınevi, İstanbul 2005-2010, 17 cilt. 

– Tevîlâtü Ehli’s-Sünne, thk. Fâtıma Yusuf el-Haymî, Beyrut 2004, 5 c. 

– Kitâbü’t-Tevhîd, thk., Fethullah Huleyf, İstanbul 1979. 

– Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Tahk. Ahmet Vanlıoğlu, Edit: Bekir Topaloğlu, Mizan Yay., İstanbul 2005, c, 2. 

– Te’vîlâtü’l-Kur’ân Tercümesi 2, Çev. Bekir Topaloğlu-Kemal Sandıkçı, Edit. Yusuf Şevki Yavuz, Ensar Neşriyat, İstanbul 2017. 

Mâtürîdî’nin Düşünce Dünyası, Edit. Şaban Ali Düzgün, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2011. 

Muminov, Ashirbek K., “Matüridilik Araştırmalarında Kaynak Olarak Semerkant Cakardize Mezarlığındaki Mezartaşı Kitâbeleri”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012, ss. 452-463. 

en-Nesefî, Ebü’l-Muîn, Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, thk., Hüseyin Atay-Şaban Ali Düzgün, Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003–2004, 2 c. 

Onat, Hasan, “Mâturîdî’nin Düşünce Sistemi Üzerine”, Türk Yurdu, 2017, sy., 358, ss. 45-50. 

Önal, Recep, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’ye Göre İslam Dışı Dinler, Emin Yayınları, Bursa 2013. 

Özcan, Hanifi, Mâtüridi’de Bilgi Problemi, Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yay., 4. Baskı, İstanbul 2015. 

– Mâturîdî’de Dînî Çoğulculuk. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 1999. 

– “Mâtürîdî’nin Düşünce Sisteminin Önemi”, Hikmet Yurdu Dergisi, 2009, sy. 4, ss. 13-15. 

Türk Düşünce Hayatında Mâtüridilik, Cedit Neşriyat, Ankara 2015. 

Özdeş, Talip, Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı, İnsan Yayınları, İstanbul 2003. 

– İmam Mâturîdî’nin Te’vîlâtü Ehl-i Süne Adlı Eserinin Tefsir Metodolojisi Açısından Tahlil ve Tanıtımı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1997. (Doktora Tezi). 

– “Mâturîdî İslam’ın Seküler Yorumuna Temel Oluşturabilir mi?”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, ss. 31-52. 

Özen, Şükrü,“İmam Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünü İnşası”, İmam Mâturîdî ve Matüridilik, Haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 6. Baskı, Ankara 2016, ss. 221262. 

– Ebû Mansûr el-Mâtürîdî’nin Fıkıh Usûlünün Yeniden İnşası, İstanbul 2001 (Doçentlik Takdim Tezi). 

Özervarlı, Sait, Alaeddin el-Üsmendi ve Lübabü’l-Kelam Adlı Eseri, İSAM Yay., İstanbul 2005. 

Özgen, Mustafa, Eşari ve Mâtürîdî Mezhepleri Arasındaki Farklar, Palet Yay., Konya 2017. 

el-Pezdevî, Ebü’l-Yüsr, Ehli Sünnet Akaidi, Çev.: Şerafeddin Gölcük, Kayıhan Yay., 3. Baskı, İstanbul 1994. 

Polat, Selahattin,“Mâtürîdî’ye Göre Gayb Meselesi”, Ebû Mansûr SemerkandîMâturîdî Kongresi, Kayseri 1986, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1990, ss. 99-117. 

Rudolph, Ulrich, “İmam Mâtürîdî’nin İlâhî Hikmet Anlayışı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012, ss. 45-53. 

es-Sâbunî, Nureddin, Mâturîdîyye Akaidi, Ter. Bekir Topaloğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.,, Ankara 1979. 

Sarıkaya, M. Saffet, “Maturîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 2010, sy., 3, ss. 146-164. 

– “Mâtürîdî’nin Din Anlayışında Hoşgörü”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012, ss. 108-122. 

es-Semerkandî, Rüknüddin Ubeydullah b. Abdülaziz, el-Akîdetü’r-Rükniyye fî şerhi lâ ilâhe illallah Muhammeddün Rasülullah, Haz., Mustafa Sinanoğlu, İSAM Yayınları, İstanbul 2008. 

Sinanoğlu, Abdülhamit, “İmam Mâtürîdî’nin Düşüncesinde İnsan Hürriyeti Sorunu”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2016, c. 15, sy. 30, ss. 249-267. 

Şık, İsmail, Hanefi-Mâtürîdî Geleneğin Usulû’d-Din Anlayışı Lâmişî Perspektifinde Kelam-Usulû’l-Fıkh Diyaloğu, Asil Yay., Ankara 2009. 

– “Mâtürîdî’den Uzaklaşan Matüridilik”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, İstanbul 2014, ss. 51-67. 

et-Tanci, Muhammed b. Tavît, “Abû Mansûr alMâturîdî”, AÜİFD, Ankara, 1955, c.4, sy. 1-2, ss. 1-12. 

Topaloğlu, Bekir, Ebû Mansûr el-Mâturîdî Te’vîlâtü’l-Kur’ân’dan Tercümeler, Acar Matbaacılık, İstanbul 2003

Tuğlu, Nuri, Matüridilik ve Hadis Mâtürîdî Kelam Ekolü Çerçevesinde Kelâmi Hadislerin Değerlendirilmesi, Rağbet Yay., İstanbul 2016. 

– “Matüridiliğin Hadis Anlayışı”, Milel ve Nihal Dergisi, 2010, c. 7, sy. 2, ss. 95-139. 

– “İmam Mâtürîdî’de Sahabe Anlayışı”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.1, ss. 408-415. 

Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Ulıuslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, Ofis Yayın Matbaacılık, Eskişehir 2014. 

IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Matüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, 3 c. 

Yaltkaya, M. Şerafeddin, “Ebu Mansûr Mâturîdî”, Dâru’l-Fünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1932, c.5, sy. 23, ss. 7-12. 

Yavuz, Yusuf Şevki, “Ebû Şekûr es-Sâlimî ve Başlıca Kelâmî Görüşleri”, et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd, tahk. Ömür Türkmen, Türkiye Diyanet Vakfı yay., İstanbul 2017, ss. 13-32. 

– “İmam Mâtürîdî’nin Tabiat ve İlliyete Bakışı”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâtürîdî ve Matüridilik Milletlerarası Tartışmalı İlmi 

Toplantı, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 2012, ss. 54-64. 

Yazıcıoğlu, M. Sait, Mâturîdî ve Nesefi’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Akid Yay., Ankara 1988. 

Yeşilyurt, Temel, Ebü’l-Berekât en-Nesefî ve İslam Düşüncesindeki Yeri, Kubbealtı Yay., Malatya 2000. 

Yeprem, M. Saim, İrâde Hürriyeti ve İmâm Mâturîdî, İstanbul 1984. 

Yörükân, Y. Ziya, “İslam Akaid Sisteminde Gelişmeler İmam-Azam Ebû Hanife ve İmam Ebû Mansûr-i Mâturîdî” AÜİFD (Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi), Ankara 1953, c.2, sy. 2-3, ss. 127142. 

Yürük, İsmail-Şık İsmail, Şemsüddin esSemerkandi İslam İnanç İlkeleri, Araştırma Yay., Ankara 2011. 

-“Hanefî-Mâtürîdî Geleneğinde Kelâmın Felsefileşmesi ve Şemsüddin esSemerkandî’nin Mezhebi Üzerindeki Spekülasyonlar”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -HanefîlikMatüridilik-, Edit: Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç ve Yusuf Koçak, Kastamonu Üniversitesi Yayınları, Kastamonu 2017, c.1, ss. 307-314. 

http://hasanonat.net/index.php/107-yeni-birislam-medeniyeti-icin-Mâtürîdî-veMâtürîdîligin-oenemi